Skrift

Der Trondheimsvegen smøyer seg…

Ute regner det gule bjørkeblad. Det knistrar i små lydar når blada slepp og daler nedetter. Samstundes rislar det stilt i haustregn.

Veit de kva eg trur? Eg trur at når eg kjenner meg glad innvendig ved å oppleva slikt, da er eg i samklang med forfedrer i tusenvis av år –

Har de tenkt på det? At det finst ikkje ein av oss som ikkje har fjerne forfedrer som budde i heller og bergholar og krabba i ly under store graner eller utoverhangande berg når regnet suste som verst? Kva trur de dei tenkte der dei sat og høyrde regnet suse kring seg?

Eg ser dei for meg. Eg ser for meg ei mor og nokre ungar som har vori ute og funni bær. Eg ser for meg der dei sit – ja, no ser eg det heilt tydeleg:

Eg ser for meg ei litt open bærmark. Ikkje etter flatehogst, neida. Eg ser for meg at det har gått storm over ein del av skogen for nokre år sidan, der har trea brast i bakken avdi dei var ovende gamle, og så har bæra spreidd seg – men det er så vanskeleg så vanskeleg å koma fram der, så ingen kar tek den turen, det er berre kjerring og ungar som tek strevet med å skaffe bæra – Til gjengjeld er bæra stor og god!

Ja slik ser eg det for meg, og så ser eg for meg ein stad med store steinar etter istida, og den eine ligg så lageleg til at den stikk litt fram over den faste fjellgrunnen på staden. Jamen trur eg at nokre tre har plassert seg slik at dei gror på kvar side av steinen, og så trur eg at mange andre vekster mest dekkjer opningen som da blir laga – men mor og ungane kjenner området og er vane med å finne fram i skog og mark, så når himlen tetnar til over dei, så veit dei kva dei gjer, mor tek yngste ungen i handa, og så hoppar dei over tuer og smyg kring velterøter – og der er dei på plass!

Skal tru om dei fjerne forfedrene våre hadde brune eller blå auge der dei sat under steinen og stirde ut i eventyret? Ja, for ein ting er eg viss på: At ungane i det minste tykte det var spennande når regnet suste ned og laga striper i lufta. At dei kjende hygge ved det at mor sat der og vermde dei. At dei prata lågmælt seg i mellom – anten mor fortalde segner om regnet og kvar det kom frå eller ho fortalde om ein forfar som hadde opplevd det og det nett i denne skogen.

Ein ting er eg i det minste hundre prosent viss på: Dei opplevde. Dei sat ikkje sure og olme under der og arga seg over at dei ikkje var heime hos PC’en eller noko slikt.

Lat meg forklare betre kva eg meiner:

Vi i vår tid ser for oss dei tidene som var før oss i eit underleg einsidig skjær. Sjølvsagt må vi bruke våre eigne røynsler når vi prøver å leva oss inn i andre tider og det forfedrene våre opplevde. Nett som eg har gjort det når eg ser for meg ungane som sit i ly under steinen og stirer ut i brusandes regn. Men eg har brukt basisopplevingar frå eg var lita som utgangspunkt. Andre set seg til bak skrivebord og fortel oss kva vi skal meine om dei fjerne forfedrene våre. Og da blir det eit underleg einsidig og dystert bilete.

Da kan vi få mange postulat: Vi kan få høyre at primitive folk ser naturen som fiende. Noja? Eg kan godt tenkje meg skrekken ved lyn, torden, orkan og vulkanutbrot. Men ikkje nokon primitiv stamme kan overleva dersom dei berre ser naturen som fiende, dei må bruke av naturens spiskammers – og det ville vera mektig overdriving å tru at dei opplevde kvar dusk med tyttebærlyng som fiende.

Vel, så kan skrivebordsfolka fortelja oss at religionsutøvinga til dei fjerne forfedrene våre var å «blidgjera» krefter i naturen. Dette er prov nok på at dei såg naturen som fiende.

Nå? Vår religionsutøving går m.a. ut på å fortelja av vi har ein god og kjærleg far i himmelen. Men kor mange av oss klarer å ha dette som einaste tanke dag ut og dag inn? Kjenner vi oss ikkje forviste til svarte helvetet ein gong i blant? Og kjenner vi ikkje at det gjer vondt inni oss når vi ikkje har gjort det vi opplever som plikt? Nei, vi kan ikkje påstå at menneska i vår tid går ikring i ein sælerus av at far i himmelen er god og snill. Vi har eit meir komplisert og fasettert forhold til krefter og makter i livet vårt – og nett som vi til tider kjenner at Vårherre også er streng med oss, så hadde nok dei primitive folka kjensla av at naturen også var ven.

Ja, så har vi dei som har teoretisert fram at folk i «gamal tid» berre såg det dei hadde nytte av. Dei opplevde ikkje venleik i naturen – det måtte ein fram til romantikken for å sjå, og da var det avdi folk hadde flutt til byane.

Noja, det er ingen tvil om at nett det å flytte til by gjer at menneska får eit sug etter det dei har fari i frå. Da lengtar dei attende til naturen og kulturen dei voks opp med. Men på ei anna side er det tullete å tru at folk går blinde gjennom livet berre avdi dei bur i ei bygd. Nett som eit bymenneske i brå tak kan oppleva venleik i byen utan nokon gong å ha budd på landet, kan menneske på bygdene oppleva venleiken der utan å ha reist til byen – ja jamvel utan å ha sett ein by.

Ja, lat oss ta eit tak og titte inn i byen – ein vårmorgon. Du står ved ei travel gate og får ei merkeleg sprengande lykkekjensle i deg: Sølespruten er annleis enn han var berre for nokre dagar sidan, det luktar annleis av lufta – jamen er det vår! Vår og sølesprut i bygatene! Det er mest så låta av bilane har blitt muntrare og meir full av pågangsmot! Du kjem på kontoret i strålande humør.

Eller sumar i byen. Den litt tunge etter-tanke-stemninga som kan vera over heite bygater. Men syrin, syrin, å så deilig med syrin over alle hagegjerder! – – – Så kjem regnet ut på ettermiddagen. Det blinkar av asfalt og syrinen luter -Treng du verkeleg forlate byen og dra på landet for å oppleva at dette er eit vedunderleg bilete?

Tåke – og haustmorgon. Du legg vegen gjennom den parken du har i nærleiken av blokken der du bur. Og opplever at sola nettopp bryt gjennom medan du går gjennom parken – og du opplever korleis alle byfuglane reagerer på solstreifet. Trur du verkeleg at du er nøydd til å flytja på landet og misse byen for at du skal oppleva noko eventyrleg i dette?

Eller kvelden 24. desember i ei av dei gamle bygatene. Der husa står tett i tett og er høge og utan hagar, men der kvart hus har forsiringar og er fine og vare i fargane. Det tek til å snø, og gatelysglansen legg seg over dei få bilspora som ligg einsame gjennom gatene. Kan byen vera vakrare enn ein slik kveld?

Det er ein ting eg aldri har opplevd venleik ved i byen, og det er den glorete reklamen. Men korleis det no enn er, ein ting kan eg seia: Ein treng ikkje dra på landet og «misse» byen for å oppleva venleik ved det som er spesielt for byen: Innfartsårene til byen i vårleg sølesprut, syrin som luter over asfalt, parken med byfuglane (ei naturoppleving som er heilt annleis enn opplevinga i ein vanleg skog der småfuglen tuslar mellom greinene og dei store fuglane er sjeldnare, men lagar mykje låt av seg når dei brasar opp) – eller glansen over bygata når julelyset stråler frå alle hus – – –

Menneska er dei same, anten dei slår seg til i by eller bygd, og dei som har budd i norske bygder gjennom hundreåra, dei har sett og elska naturen like mykje som dei som etter kvart slo seg til i byane. Ei anna sak er at menneske – både i by og bygd – ofte treng å få uttrykk gjennom ein diktar. Og det er der teoretikarar i våre dagar går vill i tankegangen sin. For det er ikkje med diktverk som med reklame, at ein eller annan har funni ut at han skal marknadsføre den og den varen, og så må han finne positive ord som han så flettar ikring den varen. Nei, kunstverk startar med at ein formidlar det ein sjølv har opplevd, anten det er av godt eller vondt – eventuelt etter å ha endra solid på det ytre hendingsforløpet, men slik at det kjenslemessige og intellektuelle innhaldet i opplevinga er intakt. Og kunstverk blir elska av folk når dei opplever at dei kjenner att og får ord på sine eigne opplevingar – eller hjelp i livets vanskelege timar.

Når ein diktar som har brukt bilete frå naturen, blir elska, kan ein gå ut frå at han har klart å gje ord på det menneska kring han har opplevd. Dermed ser vi at folk i Noreg har hatt eit nært og levande forhold til naturen lenge før romantikken kom med sitt noko fjernare svermeri. Petter Dass som song om svemmende dyr i det nordlandske hav, han vart intenst elska. Og kva syner ikkje Draumkvæe for storslåtte naturglimt: Månen skine og vegjene falle så vide.

Det støkk i meg av attkjenning. Naturskildringa i Draumkvæe er så mykje nærmare naturen og gjev oss ei mykje meir intens naturoppleving enn moteromantikkens «yndig landskap» eller «vilt landskap» nokon gong kan gje. Likevel sit teoretikarane der og fortel oss at bygdemenneske tenkjer berre på nytten i naturen, dei ser ikkje venleiken, fyrst når folk flutte til byane, fekk ein auga opp for naturen –

Og så har dei gått seg så inderleg vill i reklametankegangen sin at dei seier at dei som hadde makta da og da, ville at vi skulle oppleva slik og slik, og difor skreiv diktarane slik og slik. Om ein person skriv om skog, så tyder det med andre ord at makthavarane den gongen hadde interesse av at folk skulle tenkje slik og slik om skogen. Denne tankegangen har komi fram på så mange vis, og det vil nok ein gong i tida bli emne for ei støre avhandling korleis reklametankegangen + ein del politiske mistolkingar har invadert og øydelagt ein del av litteraturforskinga. Her skal eg berre risse opp korleis dette kan bli misbrukt:

For å få det nært og levande, går eg ut frå eit verkeleg dikt. Diktet er Ingeborg Refling Hagens dikt frå 1933: Trondheimsvegen. Det byrjar slik:

Der hvor Trondhjemsvegen smøie seg

og gjør en sving inn skogen,

ligg ei stue nedved vegkanten,

ei lita morken grå.

Og diktet held fram på typisk Ingeborgvis – med at bestemor fortel eventyr for unga. Det dreier seg denne gongen om da jomfru Marja måtte ta seg en tur til jorda med himmelonga. Og ein ler og kjenner att og opnar sjela for ei skildring som er så heimekjent og som kunne skjedd kvar einaste ein som tenner bål utan å vita at det har vori tørt lenge:

Men best dom stod på jorda,

vart himmelonga sultne,

og Marja måtte rusle nedtil bekken etter vann,

og gjorde seg opp varme

her i grøfta mellom stenom,

og kokte seg litt kaffe

i et rustent literspann.

Det hadde vøri tørt som knusk

i vikusvis på jorda.

Det visste itte Marja før graset stod i fyr.

Det flammet rødt og toppet seg

og rant langs grøftefaret,

det slikket over stenmuren

og inn i vidjesnaret

og bredte seg bak gjerdet

innpå enga her hos oss.

«

Da fór a inn i skogen

og brøt seg a en tørrsvolk

og dengte løs på varmen

av all sin himmelmakt.

Og flammeviftet stivnet

for hvert et piskeslag,

de vart til høge gjeterams

som brenner rødt ved gjerdene

hos oss den dag i dag.

For no straks å nemne korleis teoretikarar innafor litteraturvitskapen kan ta dette, så har dei alt no klassifisert diktet som «heimstaddikting » – kva anna kan det vera når det er snakk om ei lita stove i vegkanten? Og dette andre er sjølvsagt berre ei romantisering av naturen – og ettersom byfolk veit meir om naturen enn bygdefolk, så serverer dei ein litt overlegen flir og kommenterer noko om «overspent» og slikt. Og er det noko enkelte har vondt for å tola, er det at Ingborg gjerne let Adam og Eva vandre ikring på svaberg ved Mjøsa i staden for at dei skulle vera vel forankra nede i Edens hage mellom Eufrat og Tigris. Her gjeld det da jomfru Marja som if. dei same kritikarane versågo» skal vandre sårføtt mellom Nasaret og Betlehem og slett ikkje har noko med å opptre «bak gjerdet innpå enga her hos oss»!

Men kva skjer så i diktet? Bestemor fortel jo ungane om jomfru Marja, og samstundes gjev ho ungane eit ord med på vegen om korleis dei skal finne fram i livet. Bruk salmeboka og «marinøklen» til å finne vegen, seier ho – og straks ho er ferdig, ja, så sansar ungane seg og formulerer eit klart bilete av samtida si:

Onga sanser seg og krabber nedpå muren

att og vinker

Sjå på denne! sjå på denna!

sjå på bilen, bestmor, sjå!

Tyskland står fast midt i vegen,

Hitlerbilen sta og stram,

bak den uler Mussolini og vil fram!

Og diktet munner ut i ei bøn frå diktaren: Det ville vera fint om dei som køyrde forbi stova her på Trondheimsvegen, kunne «fare varlig» – så «støvet itte ødelegg all maten doms i år.»

Eg veit presis korleis den litteraturvitskapen som har miksa reklametankegang og politikk ville gjort det dersom dei skulle kommentere dette diktet: I og med, nemleg, at dette var heimstadlyrikk, var det «navlebeskuende», eit døme på at IRH ikkje følgde med tida – Så ville dei slynge ut av seg ein del ord om mellomkrigstida da ein trekte seg inn i seg sjølv og ikkje ville sjå dei farlege kreftene som var på gang ute i Europa.

At diktet i eit enkelt lite grep nettopp syner at Ingeborg alt i 1933 sender ut varsel om at gufset frå det som no skjer i Tyskland og Italia kan øydeleggje «all maten doms i år», såg da denne forma for litteraturvitskap bort frå. Og så kom dei hissige såkalla radikale til og fortalde oss at slike dikt som dette nettopp var det som hjelpte Hitler til makta avdi dei «idylliserte».

Gong etter gong har det nemleg blitt kalla å «idyllisere» når ein skildrar den naturopplevinga og kjærleiken menneska kan oppleva i livet. Så vart det kravd at ungar nettopp ikkje skulle møte den slags lyrikk!

OG SÅ KJEM NESTE AKT.

Eg spør: Hadde det blitt så lett for dei «store» å øydeleggje maten for oss dersom Ingeborg og andre slike diktarar hadde fått koma til?

Spørsmålet gjeld både før- og etterkrigstid. Dersom Ingeborg verkeleg hadde fått gjennomslag for alle sine åtvaringar når det galdt Hitler? Dersom ungane heilt sjølvsagt hadde fått lært dikt utanboks frå dei var små? Dersom dei hadde fått uttrykk for den kjensla dei hadde overfor naturen? Dersom denne ikkje hadde blitt trampa på med foraktens ord om at det var berre «idyllisering»?

Eg trur ikkje at makthavarar kan skapa naturoppleving for folk dersom folket ikkje sjølv «eig» naturen sin i synet. Dei kan ikkje «mikse» kjærleik til naturen i folk «over natta». Men eg trur at dei kan undertrykkje og kuve både gleda ved naturen og viljen til å ta vare på han når dei forbyr folk å tala om slikt. Eg trur diktaruttrykkjet er vesentleg for folk og samfunn, at korkje dei som sat under helleren for tusenvis av år sidan eller vi kan klare misse vårt uttrykk for det vi er glad i utan at det går sjukdom i den enkelte og i samfunnet.

Dei som no styrer og steller, dei voks opp i den tida da det var så skrekkeleg gale å la ungar lære slike dikt som det her siterte. Og no ser vi resultatet av at hitlerbilen og mussolinibilen rasa på og ville fram den gongen i 30-åra og at vi ikkje skulle få lov til å elske naturen vår den gongen i 60/70-åra! – Det støvet som no øydelegg maten vår, det er nemleg radioaktivt støv. Det øydelegg det deilige livgjevande vatnet og får det til å bera død med seg, og radioaktive partiklar sender sin gift inn i matvarene våre.

At vi no lever i angst og skrekk og kjenner oss svikne av dei som skulle forsvart oss, det er eit resultat av Hitler. Vi lever i Hitlers skugge – og det er våre eigne politikarar som har ført os dit. Atombomba hadde ikkje blitt til utan redsla for Hitler, og atomkraftverka hadde ikkje blitt til dersom det dårlege samvitet overfor atombomba ikkje hadde ført til at ein bala etter å finne «fredlig anvendelse» av dei kreftene ein hadde slept laus. Etterkrigstidas politikarar hadde korkje gangsyn eller kunnskapar til å stoppe galskapen – og dei få stega som har blitt teki for å setja stopp for det, har blitt teki etter påtrykk frå folket sjølv. Men midt oppi dette skulle det altså vera forbode å gje uttrykk for kjærleik til den naturen vi ville forsvara. Så kjem neste generasjon til makta, og den innstillinga vi no kan finne blant dei som skal styre og stelle, er slik at vi ikkje ville drøymt om den i 60/70-åra.

Nokre enkle forteljingar om det vi har å ta stilling til, kan vera nok:

«Dei siste åra har det komme stadig nye meldingar om auka radioaktivitet i skjell, reker, krabber, hummer og tang langs norskekysten. Nye målingar viser at konsentrasjonen av den radioaktive isotopen tc-99 (teknetsium) i blæretang på Vestlandet har auka frå 100 til 600 becqerel per kilo tørrvekt dei siste fem åra. Denne isotopen har ei halveringstid på 213 000 år. Det betyr at den radioaktiviteten som har kome inn i næringskjeden vår vil vere der for all framtid. Det er utsleppa frå Sellafield som er årsaka til dette.»

Om eg ikkje kan vera samd i at uttrykket «for all framtid» er heilt på sin plass, så fortel dette nok om den galskapen vi lever midt oppi. Den galskapen som gjer at folk t.d. kan finne på å spørja ein atomkraftverkmotstandar om vedkomande verkeleg vil attende til den tida da ein måtte bera vatn og ved.

Ja! Seier eg da. Ingen fare med å bera reint vatn, ingen fare med å tenne opp med ved i omnen min – mot for dødelege giftskyer frå ein brennande reaktor.

Og dessutan: Kva er det dei trur? Trur dei at vi må velge reaktoren dersom vi skal halde på vår levestandard? Sanninga er at vel vi reaktoren, er vegen attende til slummen sørgeleg stutt – – – for ikkje å tala om vegen attende til steinalderen.

Atomkraft-teknologien kan snarare enn vi vil tru gjera ei lita gruppe overlevande til ei omstreifargruppe som let alle vanskapte barn etter seg på vegkanten avdi dei ikkje kan anna –

Ein firedel av jordbruksarealet i Kviterussland ubrukbart -forgifta. Og det grip om seg, gifta når lenger og lenger. Eit lite sitat frå boka «Barn av Tsjernobyl»: «Noen områder vil fortsatt være radioaktive i 24 000 år, tilsvarende halveringstiden for det sterkt radioaktive stoffet plutonium. En milliondel av et gram plutonium er nok til å forårsake lungekreft.» (Eg veit ikkje presis kva som ligg i uttrykket «halveringstid», så eg veit ikkje om ein kan seia at det ikkje er radioaktivt lenger etter at halveringstida er over. Slik kan det sjå ut av dette sitatet. 24 000 år er likevel svimlande lang tid.)

Det er no menneska har naturen som fiende. Avdi dei sjølve har gjort han til fiende. Dei har ikkje berre skitna han til – dei har forgifta han. Og om vi ikkje går til kamp å alle frontar mot dette, så vil ikkje våre ungar kunne sitje gøymd under eit utstikk og nyte regnet som brasar i bakken. Korkje innfartsårer til byen i vårleg sølesprut eller jule-lykkelege gater vil vera til meir. Det er slik det er. Langt meir enn nokon primitiv religion har vår tids synder ført til angst i absolutt heile verda.

Og medan vi enno er i stand til å stoppe dette, og før bin Laden har dotti på den idéen å rette flya inn mot atomkraftverka – så neitar avisene å engasjere seg i det som blir fortalt om farer ved atomkraftverk. Vi har lenge hatt over oss eit forbod mot å syngje ut om det vi tykkjer er vakkert og vedunderleg, no får vi ikkje ein gong syngje ut om det som er farleg ved atomkraftverk. Dei har utprega vondt for å finne «plass» til slike artiklar –

Så er det opp til oss om vi vil finne oss i det – – –

Og det vil vi ikkje! For vi elskar bærturar med overraskande regn og våryr sølesprut og julestille gater!

Helsing frå Johanne Louise

E.s. Dette brevet vart i hovudsak skrivi 16. oktober 2001. Etterskrifta i februar 2002 lyder som følgjer: Mange av oss som er imot atomkraftverk, har tenkt på kraftverka når det galdt det som hende 11. september 2001. Ja, vi kommenterte også noko slikt som: Tenkj om Euratom hadde vori så tidleg ute med sine reglar om at ein skal kunne blande avfall frå atomkraftverk inn i forbruksvarer at World Trade Center hadde hatt slik innblanding i betongen? Tenkje om støvet frå tårna hadde vori radioaktivt? Da ville det alt ha vori ei slags atombombe.

Og, sa vi – tenkj om dei hadde teki atomkraftverk? Ja, eg sa det så kategorisk: Atomkraftverk i rike land, er dei fatige landa si atombombe mot det rike landet. Og lat oss ikkje falle til ro med at vi ikkje «har» atomkraftverk i Noreg (vi har jo reaktor), for dei som er i nærliggjande land er endeleg nær nok!

Slik tala eg og fekk etter kvart ei snikande kjensle av at folk klassifiserte meg som eit noko hysterisk kvinnfolk som ein ikkje kunne ta alvorleg.

If. dei siste meldingane no, hadde dei alt tenkt i slike baner, dei som sette i gang denne terroren på USA. Det er ikkje så lite skjelvent inne i meg. I tillegg har eg den underlege reaksjonen: Nettopp avdi eg har tala slik eg har gjort, må eg vera di meir glad over at det ikkje har skjedd. Rett nok har dei som tykte eg fabla i veg, kanskje fått litt meir respekt for det eg har å koma med etter dei siste meldingane – men samstundes har nok også eg ein snev av den primitive innstillinga som fører til at ein bruker «godnamn». Det ligg liksom ein tanke der som er slik: «Dersom du seier namnet på noko farleg, dreg du det til oss». Ein må ikkje nemne ulven ved namn – for da kjem han!

Faktum est at i den tida som har gått sidan flya gjekk i tårna i USA, har eg mange gonger karakterisert atomkraftverk som mogleg atombombe – ikkje berre på grunn av ulykker men også på grunn av mogleg terroråtak. MEN – eg trur enno ikkje eg har offentleggjort noko av det eg har skrivi om det -ikkje ein gong det eg har skrivi i dei breva eg sender ut til folk eg kjenner. Legg merke til at dette brevet har vori ferdig i si opphavelege form lenge – og eg har ikkje sendt det før no!

Eg har altså tala om det til fleire – men ikkje tort å sende av garde det eg har skrivi om det. Det har vori som om eg ville ha vori medskuldig dersom det da kom eit slikt åtak etterpå.

Så primitive er vi da på botnen av sjela. Eg veit at det å gje uttrykk for det gode, har alt å seia for at ein skulle kunne ta vare på det gode. Eg veit at det å ha fantasi til å sjå for seg det som kan bli farleg, er livsviktig for mennesket som set seg sjølv i atskilleg farlegare situasjonar enn dyra kan setja seg i. Likevel må eg sjå i auga at eg kan ha ei nølande redsle inni meg for å sende ikring det eg har skrivi om det eg opplever som «det verste» i denne samanhengen.

Og enda avsløringane frå USA kom lenge etter at eg fyrst hadde formulert at dette kunne vera mogleg, har eg ei merkeleg skuldkjensle der også. Skuldkjensle for å ha fått «rett».

Gud hjelpe meg så innfløkte vi er, vi menneske –

Men ein ting har eg no komi fram til – og her er det fleire slutningsrekkjer som har ført meg til konklusjonen: Når avisene neitar å ta inn stoff om farlege atomkraftverk, kan dei sjølvsagt vera noko prega av at atomkraftverk har med kapital og kapital-makt å gjera – men like mykje kan det vera deira eiga primitive redsle for å nemne det farlege: Tenkj om eg dreg ulykka over oss berre ved å nemne ei mogleg ulykke?

Kall ikkje ulven ein ulv! Kall han «gråtass»! Kall ikkje atomkraftverk atomkraftverk – kall det «kjernekraft» – bruk same namnet om det som ein bruker om frøet til eple –

Kort og godt: Nemn ikkje faren! For det er farleg det!