Skrift

"JEG FANT MEG I EN SKOGS BELGMØRKE SALE – "

Korleis skildrar mennesket depresjonen?

"Depresjon" er eit av dei orda det moderne mennesket kjenner uhyggje ved. Likevel har ordet kanskje i mangt blitt forslitt, blitt brukt litt for ofte, sÃ¥ den verkeleg nattemørke depresjonen ikkje har sitt eige namn. Enda verre kan det vera med ordet "deprimert" – nÃ¥r ein eller annan i skulegarden slenger ut av seg at "je vart helt deprimert, je!" Ein ser kanskje pÃ¥ andletet og kroppshaldning og alt at vedkomande ikkje har noko verkeleg kjennskap til innhaldet i ordet. Og det vanskelege er at den som verkeleg er deprimert, kanskje aldri seier dei orda.

Orda "depresjon" og "deprimert" høyrer til vÃ¥rt moderne samfunn – og den lettvinte skulegardsbruken av det ogsÃ¥. Ein ting er likevel visst og sikkert: Depresjonen mÃ¥ ha følgt mennesket frÃ¥ urtida. Og kanskje dei eldre over­leveringane trass i alt kan gje oss eit nærare bilete av depresjonen og dens vesen enn vi klarer med vÃ¥re moderne og litt forslitte ord.

På midten av vår bane gjennom livet
jeg fant meg i en skogs belgmørke sale,
forvillet fra den vei som var meg givet.

"En skogs belgmørke sale," skreiv Dante. Vel er skogen mørkare enn det som er ikring, men ikkje alle vil tala om skogens belgmørke sale. For oss er skogen ogsÃ¥ mange andre ting. Skogen skapar lengt gjennom skogsus eller fuglesong, skogen gjev ly og vern og mykje av det vi treng for Ã¥ leva –

Men når ein diktar talar om "belgmørke" i samband med skogen, da veit vi straks at det her er snakk om ein annan slags skog. Ein sjeleskog full av mørke, full av det som kan hindre ein i å nå ut i dagen att.

Eventyra har mange skogskildringar av det slaget. Ingen kan slÃ¥ eventyra i Ã¥ bruke naturen bÃ¥de til Ã¥ skildre dei verste vanskane og til Ã¥ skildre det lysaste lyse. Tek ein sÃ¥ ikkje berre vÃ¥re norske eventyr med, men all verdas folkeeventyr, fÃ¥r ein stor variasjon i landskapstypar. Mennesket mÃ¥ kanskje gjennom skogar der alle trea har piggete greiner, det mÃ¥ gjennom myrete, vÃ¥te landskap der det finst sleipe dyr, og dei sklir og vavrar seg fram. Mennesket mÃ¥ ri uendeleg langt berre med ei aning om mÃ¥let, mennesket mÃ¥ klavre oppetter bratte berg. Men av og til kjem dei ut pÃ¥ ei lys grøn slette, og ikkje sÃ¥ sjeldan syner naturen seg ogsÃ¥ Ã¥ vera hjelp – særleg kan storm og vind vera gode Ã¥ ta til for den som skal fram.

Vi har kanskje lett for Ã¥ sjÃ¥ litt for overflatisk pÃ¥ skildringane. Vi seier som sÃ¥ at "alle eventyr dreier seg om en gutt eller jente som fÃ¥r oppgaver som de løser, og etter det lever de lykkelige alle sine dager – "

Vi burde kanskje gå litt meir inn i stoffet og spørja oss sjølve: Er det ikkje også ulike vanskar dei møter? Kva med dei ulike skogane dei dreg igjennom? Sølv og gullskog som ein ikkje må røre, men som nærmast klenger seg innpå, den mørke skogen der jenta sit aleine og græt, nei, "skog" tyder ikkje det same i kvart tilfelle.

Dersom vi så konsentrerer oss om dei tilfella der folketradisjonens naturskildringar heilt tydeleg skildrar eit sjeleleg mørke, da må vi nokså snart laga to nye grupper: Sume tider er mørket gjennomlevd, og mennesket kjem atter ut i lyset. Andre gonger blir mennesket borte i mørkret.

Det er alment kjent at kunstnarar kan ha særleg tunge stunder i sine liv. Enkelte mystifiserer det, vil gjera det til noko bortimot galskap, men lat oss no halde oss til dei faktiske forholda: Veldig mange har – som Dante – opplevd at dei ein gong midt i livet har mÃ¥tta stanse opp og ta eit oppgjer med seg sjølv. Kva var mitt utgangspunkt? Kva hadde eg venta meg av livet, kva gjorde eg, korleis kom eg hit, kva slag synder har eg gjort, og kva slag gode ting var det eg ikkje gjorde? Det kan bli mange mørke stunder for bÃ¥de leg og lærd av slike spørsmÃ¥l. Men det er ikkje berre sjølvgransking som kan skapa tunge stunder. Det blir ikkje færre mørke stunder av at vener ein hadde tillit til, vender ryggen til ein. Kva som enn ligg bak, er det ein ting som stÃ¥r fast: Alle menneske opplever tunge stunder –

Men eg vil pÃ¥stÃ¥ at det som skil ein kunstnardepresjon frÃ¥ det vanlege menneskets kamp med seg sjølv, er at kunstnaren ikkje berre driv kampen for seg sjølv, men kjenner seg tvungen til Ã¥ formulere og formidle for fleire. I den samanhengen kan det skje – slik som det skjedde før andre verdskrigen – at fortvilte Ã¥tvaringsbøker ser dagens lys. NÃ¥r ein nemleg heile tida forholder seg til heile samfunnet, kan ein koma til Ã¥ sjÃ¥ utviklingsvegar som andre ikkje fÃ¥r auge pÃ¥.

Men i denne samanhengen møter vi ein vanske vi kanskje ikkje har vori førebudd på: Dei skildringane vi har av dei mørke skogane i menneskelivet, er nettopp frå dei som klarte å leva seg gjennom det.

Her har vi Dantes guddommelege komedie, der han fÃ¥r hjelp av fornuftens røyst, gjennom Vergil, og av same slaget er Draumkvedet. FrÃ¥ Draumkvedet kjenner vi vers som minner om eventyrets skildringar: Olav Ã…steson mÃ¥ over tornete mark, kleda gÃ¥r i stykkjer, og neglene med, sÃ¥ vondt er det Ã¥ ta seg fram. Han har vori seg "upp med sky og nedatt med svarte dikje" – som ei god skildringa av korleis ein kan føle seg nÃ¥r ein samanliknar det gode menneska kan gjera mot kvarandre med det vonde menneska kan gjera mot kvarandre. NÃ¥r vi høyrer om ein som bar kameraten gjennom dødsmarsjen pÃ¥ slutten av siste verdskrigen, da kjenner ein lykke over det mennesket kan yte for sin neste. Da kjenner ein at ein "ser til himmerikje". Men nÃ¥r ein sÃ¥ vender blikket mot sjølve konsentrasjonsleiren, da er det "svarte dikje".

Som sagt: BÃ¥de Dante og Olav Ã…steson skildrar ein kunstnardepresjon som er gjennomlevd. Dei som skildrar den slags depresjonar, er nettopp dei som har klart Ã¥ leva gjennom. Men vi veit ogsÃ¥ at det finst depresjonar som er sÃ¥ djupe at menneska ikkje kjem att ved eiga hjelp eller ved fornuftens røyst. Og her er folketradisjonen full av merkelege skildringar – alle sjølvsagt "sett frÃ¥ utsida". Det er skildringar av folk som blir borte, og bygda reknar med at dei er blitt tekne inn i berget, men det er ogsÃ¥ skildringar av at dei kjem att etter nokre Ã¥r, og da er dei underlege –

NÃ¥r ein sÃ¥ ser nærmare pÃ¥ folketradisjonen, ser ein at ogsÃ¥ dette med Ã¥ bli teken i berg, kjem i ulik samanheng. Det kan vera eit bilete pÃ¥ at mennesket let etter seg det særeigne menneskelege og blir hardt og kynisk i sinn. Slik er det brukt i eventyr og folkevise. Men biletet "Ã¥ bli teken i berg" møter vi ogsÃ¥ i annan samanheng. Vi møter det i segnene der det ikkje gjeld eventyrets generelle "gut" og "jente" eller "prins" og "prinsesse", men folk som har budd der og der da og da. Vi har mange mange forteljingar om menneske som berre kverv frÃ¥ samfunnet dei høyrer til i og blir totalt borte. NÃ¥r forklaringa da er at vedkomande nok er teken i berg, da kan vi moderne menneske kanskje trekkje pÃ¥ skulderen fyrst – men sÃ¥ kjem ettertanken til oss: Er ikkje formuleringa "bli teken i berg" ogsÃ¥ eit godt uttrykk for det ein opplever nÃ¥r eit medmenneske byrjar lukke seg mot omverda, nÃ¥r det kverv inn i seg sjølv og ikkje maktar leva med i livet lenger? Er det ikkje da som om ei overnaturleg makt tek dette mennesket frÃ¥ oss?

Eg trur dette er forklaringa på mykje av det vi høyrer om i segn og soge. Og eg trur at medan vår tids legevitskap arbeider med depresjonar ut frå ulik synsstad, talar om kjemiske stoff i hjernen, om det som kan utløse anfall, o. s. b. . , så har folketradisjonen gjevi fulltonande uttrykk for ei oppleving menneska ikring pasienten kan ha.

Snorre Sturluson var ein sakleg og objektiv natur, og da han skulle skrive ned dei gamle sogene, lukte han omhyggeleg ut det han tykte var for fantastisk. Likevel tok han med Ynglingasoga, vår eldste soge, full av eventyrformuleringar og underlege segner. Og nettopp her finn vi soga om Sveigde.

Han mÃ¥ ha vori eit søkjande menneske, eit av dei vi i vÃ¥re dagar ville kalle "idealist", for han ville ut og "leite etter gudeheimen". Gamle dagars førestellingar om gudar og gudeheim er ikkje som vÃ¥re, men sett i samband med deira kultur, mÃ¥ ein seia at han vil finne fram til noko større og betre enn menneska. Han søkjer etter det største og beste han har høyrt om. Og han fer ikring med 11 mann – og er sjølv den tolvte. (Tolv er mange stader eit viktig tal – vi hugsar dei tolv disiplane. Men nÃ¥r Jesus fór ikring med læresveinane, var han sjølv den trettande. )

Men medan denne Sveigde ein gong er på vandring for å søkje gudeheimen, sit han ein kveld ved drikkebordet, og når dei går derfrå er både han og mennene hans drukne. Ved ein stor stein ute på garden ser dei ein dverg. Han ropar til Sveigde at her kan han finne Odin. Sveigde spring da inn i steinen, og steinen lukkar seg etter han.

Er dette eldre tiders mÃ¥te Ã¥ skildre det pÃ¥ nÃ¥r eit menneske er pÃ¥ leit etter det beste, men ikkje finn fram og til slutt kverv inn i depresjon? Steinen lukkar seg etter Sveigde, og ingen kan seinare fÃ¥ kontakt med han –

Denne gamle soga fortel hendingane slik, og våre moderne spørsmål stoppar opp, like eins som mennene til Sveigde stoppa opp framfor steinen.

Kanskje dette er ei av vÃ¥re eldste skildringar av ein depresjon? Tankane gÃ¥r til folkesegnene med liknande innhald. Der kjemper omgivnaden meir imot nÃ¥r dei trur eit menneske er "teki inn i berget", dei bruker kyrkjeklokker, dei gÃ¥r manngard for Ã¥ bringe den som har blitt borte frÃ¥ samfunnet tilbake –

I våre dagar ringer vi ikkje fyrst og fremst med kyrkjeklokker, vi appellerer til leger og krev medisinering. Og likefullt kan vi stundom bli ståande makteslause, som venene til Sveigde framfor steinen.